سوسن ها از جمله گياهان گلدار مي باشند که به خاطر داشتن گلهاي بزرگ و جذاب از نظر اقتصادي اهميت دارند و يکي از شش جنس عمده گلهاي پيازي هستند که در جهان توليد ميشوند و چهارمين گل پيازي پس از لاله، گلايول و نرگس است. هر ساله تعداد زيادي از ارقام و دورگهاي مختلف آن توسط بهنژادگران گياهي توليد ميگردد. سوسن چلچراغ با نام علمي Liliumledebourii(Baker)Boiss از نظر گياهشناسي متعلق به خانواده Liliaceae است. اين گياه سوخدار و سوخهاي آن بدون پوشش است و بر خلاف پياز خوراکي داراي پوشش غشايي خشک نيست و بنابراين به شرايط نامساعد محيطي خارج از خاک و کمبود رطوبت حساس بوده و وجود اين عوامل سبب از بين رفتن آن ميشود. قابليت توليد گل زياد در هر ساقه و گلهاي بسيار معطر و زيبا از خصوصيات بارز آن است و اين ويژگيها در کاربرد يک گياه به عنوان محصول زينتي جديد حائز اهميت ميباشد. سوسن چلچراغ.......
در ايران اولين بار از روستاي داماش در منطقه عمارلو شهرستان رودبار از استان گيلان و پس از آن از کلاردشت مازندران و خانقاه اردبيل گزارش شده است.
از آنجايي که اين گياه به صورت وحشي در طبيعت رشد ميکند بنابراين، ميزان هتروزيگوسي آن بالاست چرا که اين گياه در طبيعت به صورت کاملاً آزاد گردهافشاني کرده و از طريق توليد بذر و پيازچه بقاء يافته است. از طرف ديگر به دليل اينکه تکثير آنها معمولاً به صورت رويشي و از طريق فلسهاي پيازي صورت مي گيرد بنابراين، اين هتروزيگوسي حفظ شده و به نسلهاي بعدي منتقل ميشود. بنابراين، براي رسيدن به هموزيگوسي در اين گياه نياز است که آنرا وادار به خودگردهافشاني اجباري کرده و براي نيل به اين هدف حداقل به 5 نسل خود گردهافشاني اجباري لازم است تا در صورت وجود شرايط مناسب بعد از اين مدت به يک هموزيگوسي بالا (نه صد در صد) رسيد. همچنين به دليل اينکه اين گياه به صورت خودرو رشد ميکند لذا سازگار کردن آن با شرايط رشدي گلخانه يا فضاي سبز براي انجام عمل خودگرده افشاني اجباري کاري بسيار مشکل و زمان بر است و درصد زيادي از گياهان ممکن است از بين بروند. بنابراين، براي بدست آوردن گياهاني با هموزيگوسي صد در صد به يک روش مناسب نياز است تا از آن طريق اقدام به اصلاح اين گياه نمود. کشت بساک يکي از روشهاي مناسب براي توليد گياهاني با هموزيگوسي صد در صد است که در اين روش با کشت بساک و توليد کالوس هاپلوئيد و سپس تيمار آن با مواد شيميايي مختلف (مانند کلشيسين) گياهان دابل هاپلوئيد توليد ميشود و در مقايسه با خودگشني اجباري، اين کار در مدت زمان کوتاهي انجام مي گيرد و گياهان توليد شده از لحاظ کليه خصوصيات به هموزيگوسي صد در صد ميرسند و از آنها ميتوان در برنامه هاي اصلاحي براي بدست آوردن لاين خالص، بدست آوردن هيبريد 1 F و نيز مشاهده خصوصيات مغلوب گياهان استفاده کرد.
مشخصات گیاهشناسی
سوسن چلچراغ با نام علمي Liliumledebourii(Baker) Boiss گياهي است از شاخه اسپرماتوفيت ها، زير شاخه نهاندانگان، رده تک لپه ايها، راسته سوسن ها تيره سوسن سانان و جنس سوسن ميباشد. اين تيره بيش از 250 -200 جنس و 200گونه دارد و اصولاً شامل گونه هاي دائمي علفي است. جنس سوسن تقريباً شامل 100 گونه است که در کشورهاي اورآسيا و آمريکاي شمالي پراکنش دارند. بيشتر گونه هاي سوسن از آسياي شمال شرقي (چين، کره و ژاپن) منشأ گرفتهاند. تعداد گونههاي بومي اروپا و قفقاز (اورآسيا) تقريباً 10 گونه است. عادت رشدي گونه هاي سوسن به نحوي است که در عرضهاي جغرافيايي بالاتر بهتر رشد کرده و تا 2000 متر بالاتر از سطح دريا نيز ديده ميشوند.
معمولاً مناطق معتدل را براي رشد و نمو ترجيح ميدهد و در مناطق گرم درکوهستان ها مي رويد.اينگلازلحاظگياهشناسيجزءگياهان پيازدار،تكلپهايودائميميباشد. تعدادكروموزومتمامگونههاي گلسوسنداراي عددپايه 12 بوده 12 =n وخصوصياتكاريوتيپيمشابهواندازهژنومخيليبزرگدارند. اندازه ژنوم در سوسن ها يکي از بزرگترين اندازه ها در بين همه موجودات است. براي مثال DNA ژنومي L.henryi داراي 32 بيليون جفت پايه است و در برخي از گونه ها تعداد جفت پايه تا 100 بيليون مي رسد. ژنوم سوسن در گروه کروموزومهاي با متاسانتريک و ساب تلوسانتريک بزرگ طبقه بندي ميشود. تعداد کروموزوم هاپلوئيد آنها 12 است و اين عدد در بين همه جنسها بسيار پايدار است. اکثر گونه ها بهطور طبيعي ديپلوئيد (24=n2) هستند اما برخي گونه ها حالت تريپلوئيدي (36=n3) داشته و عقيم هستند. ممکن است تتراپلوئيدي به طور طبيعي اتفاق بيفتد که معمولاً عقيم بوده و به نظر ميرسد که تشکيل سلولهاي مولد ميوز منجر به تشکيل خودبه خودي آنها ميشود.
پراکنش
رويشگاه اين گياه ارزشمند در سال 1354 در ارتفاعات داماش از توابع عمارلوي شهرستان رودبار توسط دانشمند فرانسوي بنام کارل فردريش لدبوري شناسايي شد و به خاطر بزرگداشت اين دانشمند نام وي بر روي اين گونه گذارده شد. سوسن چلچراغ طي مصوبه 71 شوراي عالي محيط زيست در تاريخ 6/5/1355 جزء آثار ملي طبيعي کشورمان به ثبت رسيد. بيکر اين گونه را واريتهاي ازگونه L.monadelphum تلقي کرده بود. سوسن چلچراغ در منطقه داماش و در دامنه هاي شمالي کوه هاي درفک از توابع شهرستان رودبار، حداکثر دو هفته بعد از آب شدن برفها سر از خاک بيرون ميآورد و از اواخر خرداد تا اوايل تير ماه اين گياه شروع به گلدهي در اين مناطق ميکند. زمان گلدهي سوسن چلچراغ به ابري يا آفتابي بودن هوا بستگي دارد. طولاني شدن روزهاي ابري زمان گلدهي را تا اوايل تير ماه به تأخير مياندازد. گلبرگها حداکثر تا 15 روز باقي مانده و سپس ميريزند ولي ساقه گياه هنوز سبز باقي ميماند و در شهريور ماه بذر در داخل کپسول نمايان ميشود. در اوايل مرداد ماه برگهاي گياه نيز مي ريزد ولي ساقه گياه هنوز سبز باقي ميماند و در شهريور ماه بذر در داخل کپسول ميرسد و ساقه شروع به خشک شدن ميکند. اين گياه در قسمتهاي داراي نور، گسترده شده و در مقايسه با منطقه سايه، تراکم بيشتري دارد. در مناطق صخرهاي با خاک کمعمق، ارتفاع ساقه کوتاه بوده و به طور متوسط 60-45 سانتيمتر ميباشد، در صورتيکه در مناطق داراي خاک عميق تا ارتفاع 161 سانتيمتري نيز ديده شده است. رويشگاه داماش توسط سازمان محيط زيست، در مساحت حدود 2 هکتار حفاظت ميشود. اين منطقه در عرض جغرافيايي 36 درجه و 44 دقيقه و طول جغرافياي 49 درجه و 48 دقيقه و در 1750 متري از سطح دريا واقع است. پوشش گياهي منطقه داماش شامل گياهان کف پوش منطقه نظير آقطي، چاودار، گل بنفشه جنگلي، و مرغ است. بطورمتوسط ابعاد اين رويشگاه 3000 ×300 متر مربع است که در سرتاسر منطقه به صورت کمربندي که بالاي آن سرخدارها بوده و پايين آن زيستگاه کبکدري است، پراکنده شده است. از خصوصيات اين کمربند، مهگير بودن آن در عصر اکثر روزهاي بهار و تابستان است. اين گياه در ايران همچنين از کلاردشت مازندران و خانگاه اردبيل گزارش شده است.
شرایط محیطی
سوسن گياهي است آفتاب دوست و معمولاً در مناطق سايه رشد ميکند. در صورتي که به هر دليل نور کافي به اين محصول نرسد، بوته ها رشد بيشتري داشته و تعداد گل کمتري ميدهند. تيمار پيازها در محيط سرد و مرطوب به مدت1000 ساعت يا 6 هفته ويا نوردهي به جوانه هاي رويشي در حال ظهور (طول روز بلند) سبب تحريک گلدهي ميشود. نور دهي گياهان زماني بيشترين تأثير را خواهد داشت که از ساعت 22 شب تا 2 صبح با شدت 378 لوکس به گياه تابانده شود. نياز سرمايي پيازها با تيمار آنها به مدت 4 تا 6 هفته در دماي 3 درجه سانتيگراد بر طرف ميشود. اين گياه در خاکهاي سبک و هوموس دار به خوبي رشد کرده و در دوران فعاليت به آب زيادي احتياج دارند ولي چنانچه آب در زمين جريان نداشته باشد، براي آنها مضر است. به همين دليل در طبيعت معمولاً در نقاط شيب دار که معمولاً آب زير زميني در حال حرکت است مي رويند. عمق کاشت پياز 20 تا25 سانتيمتر است. البته در زمين هاي سنگين و مرطوب در مقايسه با زمين هاي سبک، در عمق کمتري کشت ميشود.
اهمیت اقتصادی سوسن
گل سوسنيكيازگلهايشاخهبريده ويا گلگلدانيمنحصربهفردپيازياستكهگلهايزيباورنگارنگآنازقيمتبالاييبرخورداراست. اين جنس درسراسرجهانيكيازمهمترينجنس هايگياهانزينتيشاخهبريدهپسازرز،ميخكوداوودي ميباشد. توليدجهانيگل سوسن در10 كشورمتمركزشدهاستكهكشورهايمهمبهترتيبهلندبا 4280 هكتار (77 درصد)، فرانسه با 401 هكتار (8/0 درصد)، شيلي با 205 هكتار (4/0 درصد)، ايالات متحده با 200 هكتار (4/0 درصد)، ژاپن با 189 هكتار (3/0 درصد) و نيوزلند با 110 هكتار (2/0 درصد).
درهلندسطحزيركشتگل سوسن ازحدود100 هكتاردرسال1966 بهحدود3000 هكتاردرسال 1993 رسيد بطوري که حدود800 ميليونپيازچهتوليدشدو اين گلدرزمرهمهمترينگلهايشاخهبريده،درجايگاه پنجم قرار گرفتوتوليد آنبيشاز 300 ميليونشاخهگلبود. اخيراً بعداز گللاله،گل سوسن دومينگلبريدهدرهلندميباشد.
تولید تجاری
عموماً توليد تجاري سوسن در سه مرحله انجام مي گيرد که شامل توليد سوخ، برنامه ريزي براي سوخ و پيشرس کردن در گلخانه است. مرحله توليد سوخ از زمان کشت اندام گياهي تا زمان برداشت سوخ هايي با اندازه تجاري ميباشد که با توجه به نوع گياه 3-1 سال زمان لازم دارد.
مرحله برنامهريزي براي سوخ از زماني که پرورش دهنده سوخها را دريافت ميکند تا اينکه بهارسازي سوخ يا تيمار دورۀ نوري روز بلند را براي ظهور ساقه اعمال کند، آغاز ميشود. به هر حال به دليل اينکه انبارداري طولاني مدت سوخها در 1- درجه سانتيگراد گسترش پيدا کرده است اين دو مرحله بويژه در L.speciosum و L.× elegansاهميت کمتري دارد.
دوره پيشرس کردن در گلخانه خود به سه مرحله تقسيم ميشود:
1- از زمان کشت سوخ تا ظهور ساقه مثل L.×elegansيا از ظهور ساقه تا گل آغازي مثل L.speciosum و L.longiflorum و هيبريدهاي LA.
2- از گل آغازي تا مرحلۀ جوانه هاي قابل مشاهده
3- از زمان رويت جوانه ها تا شکوفايي
از ميان اين سه مرحله، مرحلۀ اول در توليد گلهاي شاخه بريده يا گلداني که داراي کيفيت باشند، به ويژه در افزايش تعداد جوانه هاي گل در اثر تنظيم دما و طول دروۀ نوري بسيار مهم است (روح، 1999).
ازديادگل سوسن
يكيازبزرگترينمعايبازديادسنتيسوسنبازدهكمتراينروشازديادميباشد بطوريكهبا احتسابتلفاتپيازچه هايتوليدشدهوهمچنينبادرنظرگرفتناينمسئلهكهدراغلبروشهاي ازديادسنتيپيازمادرينيزازبينميرود،بهنظرميرسدتعدادپيازچههايتوليدشدهازهرپيازبالغ رقمقابلتوجهينباشد در تکثير غير جنسي در طبيعت پيازهايدختريازيكنقطهرشدواقعدرمحورفلسدرپايگاهمحورساقهآغازيدهميشوند دربهار پيازچهدختري،فلسهايجديديراتوليدميكند،پسازگلدهيپيازمادري،هيچفلسجديديتوسط پيازچهدختريتوليدنميشودامااندازهووزنآنبهحديافزايشمييابدتاباوزنپيازمادرياحاطه كنندهآنبرابرشود. ازدياد اين گياه به دو روش جنسي و غير جنسي صورت مي گيرد.
ازدیاد جنسی (بذر)
ازدياد جنسي به وسيله بذر صورت ميگيرد که مزيت عمده اين روش توليد گياهان عاري از ويروس و امکان کشت آن در زمان هاي مختلف سال ميباشد. معمولاً بذور را از اواخر بهار تا اوايل تابستان کشت ميکنند و 6-4 سال طول ميکشد تا به گل بنشينند. ازدياد از طريق بذر زماني صورت ميگيرد که کپسول بذر شروع به قهوهاي شدن کرده و علائم ترک خوردگي روي کپسول ظاهر شود. در آن زمان کپسول ها را جمع آوري کرده و در جعبه هاي کاشت يا بطور مستقيم در فضاي آزاد در محل خنک با خاک مرطوب کشت ميکنند. در تكثيرجنسي گلسوسن بدليل تنوع ژنتيكياغلب گلهاي بدست آمده ازگياهانبذرينسبتبهوالدينشانمتفاوتهستند براي رفعاينمشكلازروشتكثيرغيرجنسييارويشياستفادهميشود چوندراين روشها گياهانحاصلهازنظرژنتيكيشبيهگياهمادريخواهدبود.
ازدیاد غیر جنسی (رویشی)
ازدياد غير جنسي سوسن بوسيله روشهاي متنوعي صورت ميگيرد که از اين روشها ميتوان كشت پيازچه هوايي، برش و تقسيمپيازچه، فلسبرداري، قلمههايجوانهبرگ و قلمهساقهرا نام برد. در سيستم کشت بافت از اندامهاي مختلفي مانند فلس سوخ، برگ، ساقه، گلبرگ گل، بساک و مادگي نيز ميتوان به عنوان ريزنمونه استفاده کرد.
کشت بافت
گياهانپيازيازلحاظارزشتجاريجزءگياهانبا ارزشمحسوبميشوند. درصنعتگل،اين گياهانجايگاهويژهايداشتهودراغلبفصولقابلعرضهميباشند. درحالتكليروندتكثيردر گياهانپيازي،مخصوصاًگياهانتيرة سوسني ها كندميباشد. ازاينروروشهاينوين ازديادبرايچنينگياهانباارزشي،روزبهروزدرحالگسترشميباشد. بسياري از گونه هاي پيازي، با روش ريزازديادي سازگاري پيدا کرده اند. اين روش بويژه براي ازدياد سريع ارقام جديد و توسعه، نگهداري و توليد گياهان بعنوان مواد اوليه افزايشي که از نظر ويروسي مورد آزمون قرار گرفته اند، ارزشمند ميباشد. براي ازدياد سوسن از طريق کشت بافت از ريز نمونه هاي برگ، فلس، ساقه، گلبرگ و دمگل استفاده ميشود. قطعات فلسهاي پياز نمونه هاي مناسبي براي ازدياد است.
گل سوسن را به آساني ميتوان از طريق قطعات ساقه يا فلس پياز به تعداد 100-50 برابر در مدت 8-6 ماه ريز ازديادي نمود. سيستم هاي توليد تودهاي نيز طراحي شده است که به صورت قابل توجهي سرعت توليد را افزايش ميدهد، براي مثال Liliumspeciosumبيش از 1010×2/1 و Liliumauratum در حدود1012×2/3 گياه در مدت يک سال توليد کردهاند. استيمارت و ايشر (1978) گزارش کردند که در قسمت پاييني فلس سوخهاي سوسن شرقي پيازچه هاي بيشتر و بزرگتري تشکيل مي شود. بر اساس اين مشاهدات پيشنهاد شد که اختلافات فيزيولوژيکي اساسي در قسمتهاي مختلف فلس سوخ وجود دارد.
توضیحات کامل در رابطه با موسسات مختلف دانشگاه آکادمی علوم چین و شاخه های آن در شهرستانها